ADHD w wieku przedszkolnym: Wczesna diagnoza i interwencja
Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi (ADHD) to jedno z najczęstszych zaburzeń neurologicznych u dzieci, które może manifestować się już w wieku przedszkolnym. Choć ADHD jest najczęściej diagnozowane u dzieci w wieku szkolnym, coraz więcej badań wskazuje na możliwość rozpoznania tego zaburzenia już w pierwszych latach życia. Wczesna diagnoza i odpowiednia interwencja mają kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka, ponieważ pozwalają na podjęcie działań, które mogą pomóc w minimalizowaniu trudności związanych z ADHD i poprawie jakości życia zarówno dzieci, jak i ich rodzin.
Objawy ADHD w wieku przedszkolnym
Zidentyfikowanie objawów ADHD w wieku przedszkolnym może być trudne, ponieważ dzieci w tym wieku charakteryzują się naturalną nadmierną aktywnością i krótką zdolnością koncentracji. Niemniej jednak, u dzieci z ADHD objawy są wyraźniejsze, bardziej intensywne i utrzymujące się przez dłuższy czas. Warto zaznaczyć, że ADHD może przejawiać się w różny sposób, a objawy mogą różnić się między poszczególnymi dziećmi. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym wyróżnia się kilka głównych obszarów objawów, które mogą wskazywać na ADHD.
1. Impulsywność
Impulsywność to jedno z kluczowych zachowań w przypadku ADHD. U przedszkolaków objawia się
ona w następujący sposób:
- Trudności w oczekiwaniach – Dzieci mogą mieć problem z czekaniem na swoją kolej, co objawia się przerywaniem rozmów, wtrącaniem się do dyskusji, mówieniem bez czekania na przerwę w rozmowie.
- Nadmierne działanie – Dzieci impulsywnie podejmują decyzje, często wykonując działania bez wcześniejszego zastanowienia się nad konsekwencjami (np. bieganie w miejscach, w których należy zachować ostrożność). Działają cały czas – trudno jest im się zatrzymać.
- Problemy z kontrolą emocji – Dzieci mogą łatwo wybuchać złością, płaczem lub krzykiem, kiedy nie dostają tego, czego chcą, a także mają trudności w radzeniu sobie z frustracją.
2. Nadpobudliwość
Dzieci w wieku przedszkolnym z ADHD są często nadmiernie aktywne. Objawy nadpobudliwości obejmują:
- Niemożność siedzenia w jednym miejscu – Dzieci mają trudności z pozostaniem w jednym miejscu przez dłuższy czas, np. nie mogą usiedzieć przy stole podczas posiłku lub trzymać się swojego miejsca w czasie zabawy.
- Przemieszczanie się w sposób chaotyczny – Często poruszają się szybko, biegają lub skaczą, co może być problematyczne, zwłaszcza w kontekście przedszkola, gdzie wymagane jest zachowanie pewnej formy porządku i spokoju.
- Brak umiejętności czekania na swoją kolej – Dzieci z ADHD mogą mieć trudności w wykonywaniu aktywności, które wymagają cierpliwości, takich jak czekanie na swoją kolej w zabawie czy podczas wykonywania zadań grupowych.
Należy jednak pamiętać że nie ma jednego schematu zachowania w tym zaburzeniu. Coraz częściej zdarza się, że dzieci z tym zaburzeniem zmuszają się pod presją dorosłych do „zatrzymania” czy „wysiedzenia”. Niestety kosztuje je to tak dużo energii, że nie są w stanie przy tym wykonać żadnego wysiłku intelektualnego. Może to powodować bardzo duże napięcie wewnętrzne.
3. Trudności w koncentracji
Dzieci w wieku przedszkolnym mają krótką zdolność koncentracji, co jest częścią ich rozwoju. Jednak dzieci z ADHD mają trudności w skupianiu uwagi na zadaniach, które wymagają dłuższego zaangażowania. Objawy obejmują:
- Szybka zmiana aktywności – Dzieci z ADHD często zaczynają jedno zadanie, ale nie kończą go, przeskakując do kolejnego, zanim pierwsze nie zostanie ukończone. Mogą nie dokańczać układania puzzli, rysowania lub budowania z klocków.
- Zaniedbywanie szczegółów – Dzieci mogą popełniać proste błędy, nie zwracając uwagi na szczegóły, ponieważ trudno im skoncentrować się na jednej rzeczy przez dłuższy czas.
- Brak słuchania instrukcji – Dzieci często mają trudności w przetwarzaniu i zapamiętywaniu poleceń wydawanych przez dorosłych, np. nauczycieli czy rodziców.
4. Zaburzenia w organizacji i samodzielności
Dzieci z ADHD mogą mieć trudności w organizowaniu swoich działań, co może przejawiać się w takich zachowaniach jak:
Problemy z porządkowaniem zabawek lub zadań – Trudności w zachowaniu porządku, np. rozrzucanie zabawek, niezdolność do organizowania swoich rzeczy.
Nieumiejętność planowania działań – Dzieci z ADHD mogą nie wiedzieć, jak rozpocząć lub zakończyć zadanie, co prowadzi do frustracji i niepowodzeń w codziennych czynnościach. Może przejawiać się to również niemożnością wykonywania bardziej złożonych czynności „po kolei”, mimo wiedzy jak powinno się je wykonać.
Wyzwania związane z diagnozą ADHD w wieku przedszkolnym
Wczesna diagnoza ADHD w wieku przedszkolnym może być trudna z kilku powodów. Po pierwsze, objawy ADHD mogą częściowo pokrywać się z naturalnymi zachowaniami przedszkolaków, które są nadmiernie aktywne i często mają trudności w kontrolowaniu impulsów. Po drugie, dzieci w tym wieku przechodzą przez różne etapy rozwoju emocjonalnego i społecznego, co może sprawiać, że zachowania ADHD mogą być uznawane za część normalnego procesu dorastania.
Etapy diagnozy ADHD u dzieci w wieku przedszkolnym
Diagnoza ADHD w wieku przedszkolnym wymaga kompleksowej oceny dziecka, ponieważ objawy tego zaburzenia mogą być podobne do zachowań typowych dla dzieci w tym wieku. Wskazane jest, aby diagnoza obejmowała ocenę zachowań w różnych środowiskach (dom, przedszkole), a także wykluczenie innych przyczyn trudności, takich jak zaburzenia emocjonalne, lękowe czy problemy ze słuchem lub wzrokiem. Oto kluczowe etapy procesu diagnostycznego:
1. Obserwacja i zbieranie wywiadu
Diagnoza ADHD w wieku przedszkolnym zaczyna się od dokładnego wywiadu z rodzicami oraz nauczycielami. W tym etapie specjaliści starają się zrozumieć, jakie zachowania dziecka pojawiają się w różnych sytuacjach – w domu, w przedszkolu, podczas zabawy i nauki. Ważne jest, aby zidentyfikować, czy objawy występują w różnych kontekstach, co może sugerować, że nie są one wynikiem sytuacyjnych trudności, lecz wynikiem zaburzenia.
2. Kryteria diagnostyczne
Po zebraniu informacji, specjalista ocenia, czy zachowania dziecka spełniają kryteria diagnostyczne ADHD, które są określone w klasyfikacjach takich jak DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). W przypadku ADHD objawy muszą być obecne przez co najmniej sześć miesięcy i wpływać na codzienne funkcjonowanie dziecka (w domu, w przedszkolu i w relacjach społecznych).
Ważnym elementem diagnozy jest wykluczenie innych potencjalnych przyczyn problemów dziecka, takich jak zaburzenia emocjonalne, lękowe, problemy ze słuchem czy trudności rozwojowe.
3. Ocena przez zespół specjalistów
Diagnoza ADHD w wieku przedszkolnym jest najlepiej postawiona przez zespół specjalistów: psychologa, psychiatry dziecięcego oraz pedagoga. W zależności od potrzeb, mogą być przeprowadzone dodatkowe testy i badania, np. ocena neuropsychologiczna, badania neuroobrazowe (choć nie są one standardem w diagnozie ADHD) czy też obserwacje w przedszkolu.
4. Ocena rozwoju dziecka
Ważnym etapem diagnozy jest również ocena ogólnego rozwoju dziecka, w tym rozwoju emocjonalnego, społecznego i poznawczego. Dzieci z ADHD mogą mieć opóźnienia w rozwoju niektórych umiejętności społecznych, takich jak współpraca z rówieśnikami czy zarządzanie emocjami, co może być również uwzględniane w diagnozie.
5. Tworzenie planu terapeutycznego
Po postawieniu diagnozy, specjalista opracowuje plan terapeutyczny, który może obejmować różne metody interwencji – od terapii behawioralnej, przez wsparcie edukacyjne w przedszkolu, po konsultacje z rodzicami i nauczycielami. W niektórych przypadkach, zwłaszcza w przypadku trudniejszych objawów, może być rozważona farmakoterapia.
Wczesna interwencja i leczenie ADHD
Wczesna interwencja w przypadku ADHD w wieku przedszkolnym jest kluczowa dla zapewnienia dziecku najlepszych szans na rozwój. Leczenie ADHD w tym wieku zazwyczaj opiera się na kilku podejściach:
Proces terapeutyczny – Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) oraz różne techniki wychowawcze są skutecznymi metodami pracy z dziećmi z ADHD. Terapie te pomagają dzieciom w nauce umiejętności kontrolowania impulsów, koncentracji, a także w poprawie zdolności społecznych. Terapie skierowane do rodziców, takie jak trening umiejętności wychowawczych, mogą także wspierać skuteczność terapii.
Wsparcie w przedszkolu – Przedszkola mogą pomóc dzieciom z ADHD poprzez stworzenie struktur, które wspierają koncentrację i organizację. Dostosowanie oczekiwań oraz stosowanie krótkich, angażujących zadań, z częstymi przerwami na aktywność fizyczną, może poprawić zdolność do skupienia uwagi u dzieci z ADHD.
Farmakoterapia – W niektórych przypadkach, zwłaszcza w przypadku dzieci, które nie reagują na terapie behawioralne, lekarze mogą rozważyć wprowadzenie farmakoterapii. Leki stymulujące, takie jak metylofenidat, mogą być stosowane u dzieci powyżej 6. roku życia, chociaż decyzja o ich zastosowaniu zawsze powinna być dokładnie przemyślana przez specjalistów(!) i podjęta gdy inne drogi nie przynoszą efektu a objawy bardzo mocno zaburzają funkcjonowanie dziecka.
ADHD w wieku przedszkolnym może stanowić wyzwanie zarówno dla rodziców, jak i nauczycieli, ale wczesna diagnoza i odpowiednia interwencja są kluczowe dla skutecznego zarządzania objawami tego zaburzenia. Choć objawy ADHD mogą być trudne do rozróżnienia od typowych zachowań przedszkolaków, dokładna obserwacja oraz wczesne wsparcie terapeutyczne mogą znacząco poprawić jakość życia dziecka i pomóc mu w osiągnięciu sukcesów edukacyjnych i społecznych.
Pedagog specjalny
Mgr Justyna Czermak
Bibliografia:
Banaszkiewicz, M. (2014). Zaburzenia uwagi i nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) u dzieci w wieku przedszkolnym – diagnostyka i terapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bielawska-Batorowicz, E., & Kaczmarek, M. (2017). Psychologiczne aspekty ADHD u dzieci w wieku przedszkolnym. Psychologia Rozwojowa, 22(4), 15-28.
Brzezińska, A. I. (2006). Zaburzenia rozwoju dzieci: ADHD, zaburzenia zachowania, zaburzenia lękowe. W: A. I. Brzezińska (red.), Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chodkiewicz, J. (2011). ADHD u dzieci: Diagnostyka i terapia. Warszawa: Difin.
Kwiatkowska, A., & Rydzewska, E. (2015). Diagnostyka ADHD u dzieci w wieku przedszkolnym. Psychiatria w Praktyce Klinicznej, 4(3), 57-62.
Stolarczyk, A., & Kossakowska, D. (2012). Interwencje psychologiczne w przypadku dzieci z ADHD w wieku przedszkolnym. Psychologia Jakości Życia, 11(2), 28-34.
Szczepaniak, P., & Latała, M. (2019). Zaburzenia uwagi i koncentracji u dzieci w wieku przedszkolnym: ADHD jako wyzwanie diagnostyczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Psychologia, 45, 99-112.
Tomaszewska, A., & Sienkiewicz, W. (2018). Zaburzenia uwagi i nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci: Zagadnienia terapeutyczne. Rozprawy Społeczne, 7(2), 100-111.